فرصت‌ها و تهدیدات شهر تبریز از منظر شهرنشینی و شهرسازی

شهر تبریز در طول سالیان متمادی دچار حوادث طبیعی و انسانی زیادی شده است و رکود و شکوفایی‌های زیادی را در دوره‌های خاصی تجربه نموده است.
اما با ورود به دهه دوم قرن بیست و یک میلادی و با توجه به پیچیدگی‌های روابط انسانی اقتصادی و تاثیر آن بر پدیده‌های فیزیکی از جمله شهرها، مسایل جدیدی در زمینه مدیریت شهری مطرح گردیده است که در ادامه به بررسی فرصتها و تهدیدات شهر تبریز از منظر شهرسازی پرداخته می شود.
فرصت ها:
قرار گیری تبریز در مسیر جاده اصلی ابریشم: این عامل باعث شکوفایی روزافزون شهر تبریز از عهد باستان تا به امروز گردیده است و اساسا این عامل در تکوین و توسعه شهر چه به صورت کمی و چه از لحاظ کیفی(کیفیت زندگی شهروندان) نقش مهمی داشته است. بر این اساس، عملکرد تجاری شهر تبریز با گذشت زمان قویتر خواهد شد و در آینده نزدیک خواهد توانست کل کالاها را از غرب کشور جمع و دوباره پخش نماید.
درجه شهرنشینی و فرهنگ متعالی شهروندان: در اینجا منظور از فرهنگ جنبه شهرسازی آن مطرح می باشد. تمیز بودن سطح معابر عمومی و عدم الصاق تبلیغات اضافی بر روی تیرهای چراغ برق، دیوارها، احترام به حقوق دیگران و حقوق شهروندی، فرهنگ ترافیک، سرمایه انسانی مردم، وفور کتاب فروشی‌ها و کتابخانه مرکزی شهر تبریز و… مصداق‌های بارزی از رشد فرهنگ شهرنشینی مردم تبریز می‌باشد.
جذب سرمایه گذاری: از فرصتهای مهم دیگر شهر تبریز، موفقیت آن در میزان جذب سرمایه‌های خارجی و داخلی است. به طوریکه امروز پروژه‌های بس بزرگی در کل گستره شهر تبریز در حال اجرا می‌باشد که این امر ناشی از مدیریت خوب مجموعه استان آذربایجان‌شرقی می‌باشد. هر چند که برخی از پروژه‌های بزرگ نبایستی در مرکز شهر تبریز اجرا شوند(به دلیل سفرساز بودن آنها و اختلال در ترافیک بافت قدیم)
تمرکز دانشگاهها و موسسات آموزش عالی: از این منظر هم می‌توان به وجود دانشگاه آزاد اسلامی تبریز به عنوان بزرگترین مجموعه آموزشی شمال غرب کشور، دانشگاه آزاد اسلامی مراغه، پیام نور و دانشگاه تربیت معلم آذربایجان و دانشگاه تبریز اشاره نمود که سرمایه‌های عظیم انسانی و متخصصین متعهد و دلسوزی را تحویل نظام مقدس جمهوری اسلامی و شهر تبریز داده است.
وجود کارخانجات و قطب های صنعتی: شهرک های صنعتی از جمله شهرک صنعتی شهید سلیمی، شهید رجایی و تراکتورسازی تا حدی توانسته‌اند نقش خود را در زمینه اشتغال ایفا نمایند.
توسعه میان افزا(رشد هوشمند شهری): از فرصت‌های دیگر شهرسازی در شهر تبریز، امکان توسعه درون‌زای شهری (Infill Development ) و رشد هوشمند شهری(Smart Growth ) می باشد.
در شرایط فعلی و با بررسی‌های صورت گرفته از شهرهای کشورهای در حال توسعه، مشخص گردیده که توسعه فیزیکی در لبه‌های شهری و در شهرک‌های منفصل باعث کاهش اهمیت اقتصادی و اجتماعی هسته‌های مرکزی شهر شده است. بنابراین توسعه میان افزا یا همان رشد درون زای شهری را در سرلوحه برنامه‌های ساماندهی و بهسازی شهری خودشان گنجانده‌اند. توسعه میانه افزا، در سطوح و مقیاس‌های مختلف رخ می‌دهد که شامل توسعه مجدد ساختمانها و سایت‌های موجود، توسعه در اراضی خالی ، توسعه مجدد در قالب پروژه‌های بزرگ نوسازی و بازسازی شهری می‌باشد.
در وضع موجود تبریز، نزدیک به ۹۲۱۷ هکتار (۴۰ درصد از کل فضای شهر) مستعد توسعه میان‌افزا و درون‌زای شهری است که شامل: اراضی بایر ۳۵۳۵۷(۳٫۵ هکتار) کاربری های نظامی ۹۲۹۰۸۴۷ (۹۲۹ هکتار)اراضی خالی ۸۲۰۸۱۳۶(۸۲۰ هکتار) و مخروبه‌ها ۴۴۸۳۷۶(۴۴ هکتار) می باشد.
البته در بهسازی بافت قدیم تبریز باید خیلی محتاطانه عمل نمود و از پروژه‌های بزرگ ساختمانی مثل پروژه عتیق که به صورت گسترده و بدون مطالعات و امکان¬سنجی باعث برچیده‌شدن کل خانه‌های موجود می‌شود باید جدا خودداری نمود چرا که در بین خانه‌های موجود در قسمت مرکزی شهر تبریز، خانه‌هایی هم هستد که تاریخی بوده و قابل نگهداری می‌باشند. و این گونه از ساختمانها باید مرمت شوند و برای حفظ هویت و تاریخ شهر دستخوش طرحهای نوسازی شهری نگردند.
تهدیدات:
زلزله: بی شک مهمترین و بزرگترین پدیده‌ای که وضعیت فعلی و آینده شهر تبریز را مورد تهدید قرار می‌دهد پدیده زلرله و عبور گسل از فاصله بلافصل شهر تبریز ( بر روی شهرک های مرزدارن، رشدیه و باغ‌میشه) است که لازم است مدیران شهری برای کاستن از میزان خطرات آن، جلوی گسترش ساخت و سازها و تراکم ‌های انسانی را بگیرند.

آلودگی: در زمینه آلودگی هم می توان به منابع آلاینده سیار و متحرک (ماشین‌ها) و هم به منابع آلاینده ثابت (کارخانجات پتروشیمی و نیروگاه حرارتی) اشاره نمود. در زمینه منابع آلاینده سیار و متحرک‌، می‌توان با اجرای طرح زوج و فرد ماشین‌ها، ایجاد محدوده‌های طرح ترافیکی، جلوگیری از تردد ماشین‌های تک سرنشین در بازار و خیابان‌های اصلی تا حدی از میزان انتشار گازهای آلاینده ماشین‌ها کاست.
کمبود وسایل حمل‌و‌نقل عمومی: به طوریکه خطوط BRT فعلی تکافوی این همه مسافرین شهری نمی باشند.
کمبود فضای سبز: فضاهای سبز نقش ریه‌های انسان را در شهر بازی می کنند به طوریکه اگر هوای تنفسی پاک نباشد سلامتی انسان به طور حتم به خطر خواهد افتاد. در شهر تبریز مخصوصا در قسمت‌های میانی و مرکزی آن کمبود شدید پارک دیده می‌شود در صورتی که این مناطق جزو ناحیه‌های پرتردد شهر محسوب می شود و لازم است برای تعدیل و تلطیف هوای این قسمت‌ها اقدام به ایجاد فضاهای سبز نمود که در صورت انتقال مراکز نظامی از خیابان ارتش کنونی به بیرون از شهر، محل و مکان مناسبی برای توسعه فضای سبز در داخل شهر تبریز برای شهروندان مهیا خواهد شد.
با افزایش فضاهای سبز میزان سرزندگی شهروندان ارتقا خواهد یافت و به نحوی گامی است در راستای توسعه پایدار شهری. چرا که انسان سالم، شهر سالم را می‌سازد.
حاشیه‌نشینی: حاشیه‌نشینان شهروندانی هستند که در شهر سکونت دارند ولی به دلایلی هنوز از نظر اقتصادی جذب شهر نشده‌اند و اشتغال کاذب را سبب می شوند. امروزه حاشیه نشینی به همراه ترافیک، آلودگی زیست محیطی، فقر و خصوصی‌سازی کوی‌های مسکونی از معضلات اساسی کلان شهر تبریز است به طور متوسط امروزه بیش از ۳۰ درصد جمعیت شهرهای بزرگ را حاشیه نشینان تشکیل می دهند. در شهر تبریز هم ۴۰۰‌هزار نفر حاشیه‌نشین وجود دارد. در شرایط فعلی حاشیه‌نشینان تهدیدی برای شهر تبریز می باشند اما با برنامه ریزی دقیق و اصولی و افزایش آگاهی‌های آنها در زمینه تشویق آنها به بهسازی خانه‌ها در قالب طرح‌های توانمندسازی می‌توان ضمن بالا بردن ضریب استحکام بناهای مسکونی در برابر زلزله احتمالی تبریز، پیوستگی اجتماعی شهر تبریز را بهبود بخشید.
کمبود مسکن: از جمله مشکلات اساسی تبریز کمبود واحدهای مسکونی می باشد. علاوه بر کمبودهای فعلی حجم نیاز به ساخت و ساز در شهر تبریز تا افق ۱۴۰۵ برابر با ۴۱۲۹۸واحد برآورد شده است. که زیر بنای لازم برای ساخت و ساز آن ۴۰۰۵۹۶۰ متر مربع می باشد. بنابراین تأمین زمین لازم جهت احداث واحدهای مسکونی مورد نیاز از مشکلات اساسی است. از کل مساحت تبریز که بر اساس آخرین محدوده مصوب برابر ۷۹۶۲/۲۵۲۱۳ هکتار می باشد، ۴۰۴۶‌هزار (۱۶ درصد)هکتار را کاربریهای سکونتی به خود اختصاص داده است که میزان سرانه سکونتی نزدیک به ۳۰‌متر مربع است، که کمتر از متوسط استاندارد ملی می باشد. براین اساس نیاز است که با آگاهی و تشویق مردم و گسترش امکانات حمل و نقل عمومی و خدمات شهری در شهرهای اطراف از جمله سردری، سهند، خسروشهر، ایلخچی(به دلیل فاصله مناسب از گسل فعال و مخرب تبریز) نسبت ساخت و ساز و تأمین مسکن اقدام نمود.

دکتر علی آذر
کارشناس شهرسازی و معماری
عضو هیئت علمی دانشگاه