نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده شهری از گذشته تا کنون رویکردها و فرایندهای متعددی را به خود دیده است. اما پیرو مصوبه مورخ ۱۷/۹/۱۳۹۳ شورای عالی دال بر تغییر رویکرد «فرسودگی» به «ناکارامدی» و تاکید بر رویکرد «بازآفرینی شهری» به جای «بهسازی و نوسازی»، سیاست بازآفرینی شهری، به عنوان سیاستی جامع و کامل به منظور ارتقای کیفیت زندگی محله ها و محدوده های ناکارامدشهری تعریف شده است.
سیاست «بازآفرینی شهری پایدار» اصلی ترین و متاخرترین سیاست وزارت راه و شهرسازی در ساماندهی بافتهای ناکارامد شهری است؛ که توامان با لحاظ نمودن راهکارهای اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی- فضایی در دستورکار مدیریت شهری قراردارد. مفهوم بازآفرینی شهری فرآیندی است؛ که به خلق فضاهای شهری جدید با حفظ ویژگیهای اصلی فضایی (کالبدی و فعالیت) منجر میشود (Roberts & Skyes,2000). کاهش فقر شهری، تحقق حکمروایی شهری، ارتقای تاب آوری شهری و ارتقای هویت و منزلت مکانی از اهداف اصلی بازآفرینی شهری است؛ که جامع نگری در اقدامات و توجه به تمامی وجوه پایداری در تعریف برنامه ها، اتخاذ نگرش فضایی – راهبردی، یکپارچه، بلندمدت، منعطف، فراگیر و همه شمولی، شهرنگر و زمینه گرا با مشارکت حداکثری تمامی ذی نفعان و ذی نفوذان از اصول اساسی در بکارگیری رویکرد بازآفرینی در شهرها میباشند.
ناکارآمدی و زوال بافت شهری، با ماهیت پخشایش و گستردگی تدریجی، رفته رفته زوال و نابودی سایر بخشهای یک بافت شهری را ایجاد میکند و این زوال در بدنه هویت اجتماعی، کالبدی و اقتصادی و محیطی سایر بافت شهری رسوخ میکند، و آنگاه حذف و ازبین بردن زوال، امری دشوار میگردد.
با پدیدارشدن ناکارامدی و فرسودگی در بافتهای شهری، برخی از فضاهای بافت به دلیل خصوصیات کالبدی و اجتماعی بارز، به فضایی فاقد هویت و گمشده در زیست و سکونت ساکنین بافت منجر میشود. این فضاها به دلیل جای دادن خشونت، ناامنی، ترس، جرم و … در خود به عنوان فضاهای بی دفاع شهری تلقی میشوند. عمدتا این فضاها دو جنبه عینی و ذهنی را در بردارند؛ و در اختیار و نظارت کسی نمی باشند. اگرچه فضای بی دفاع در هر بافت شهری امکان رشد دارد، اما اصولا بافتهای ناکارامد به دلیل نفوذ زوال و فرسودگی بیشتر پذیرای چنین فضاهایی میباشند.
از طرفی در رویکرد بازآفرینی شهری، توجه به مردم و نهادهای مردمی و تسهیلگر از ارکان مهم بازآفرینیشهری پایدار است. از این نظر دفاتر تسهیلگری با آگاهی از روندها و نقشها، ساکنین را برای رسیدن به هدف مشترک جلب و در مدار مشارکت و توسعه محلی قرار میدهند. دفاتر تسهیلگری با بسیج ظرفیتهای اجتماعی، جذب منابع و بسیج ظرفیتهای مالی موجود، پیگیری تامین زیرساختها و خدمات محلهای؛ بهسازی محیطی و ارتقاء کیفیت عرصه عمومی و … گامهای اساسی در اجرای رویکرد بازآفرینیشهری دارند.
شناسایی فضاهای بی دفاع شهری، یکی از پروژههای محلی در مقیاس خرد با ماهیت اجرایی، کوتاه مدت است، که در صورت عملی شدن آن همگام با مشارکت و تشریک مساعی ساکنین، به دلپذیری و مطلوبیت، اعتماد، مشارکت، باور و رضایت ساکنین می انجامد.
فرآیند بازآفرینی شهری در مقیاس محله، بدون تشریک مساعی ساکنین که از زمان و فضا، پتانسیل و قابلیتهای بافت محلی و ساکنین آگاهی و اشراف دارند، امری ناشدنی و شکننده میباشد. ساکنان محدوده های هدف بازآفرینی به دلیل آگاهی از فضا و گوشه های بلااستفاده و تاثیر عینی و ذهنی این فضاها بر تصور ذهنی ساکنین، می توانند فضاهای بی دفاع را شناسایی و در جهت استفاده مثبت و موثر از آن راهکارهای بهینه و مطلوبی ارائه نمایند. فضاهای گمشده و بی دفاع عمدتا در گوشه ها و کنج های بافت ها، تقاطع های نابسامان، زیرگذرها و زیرپل های فاقد کیفیت محیطی و روشنایی، برخی از بناهای مخروبه، عقب نشینی ها و فرورفتگی در اثر اجرای طرحهای شهری و … را شامل میشوند . طرحها و پروژه های مرتبط با شناسایی فضاهای بی دفاع شهری و بازآفرینی آنها در راستای کیفیت زیست محدوده هدف، از نمونه برنامه های محرک رشد و توسعه در حوزه عرصه باز همگانی است که به خلق فضای شهری جدید، فضاهای بازفراغتی، منجر میگردند.
اگرچه راهکارهای موثر در استفاده مجدد از فضاهای بی دفاع شهری باید از بطن مشارکت و کنش جمعی ارائه شود، ولیکن قلمروگرایی و نظارت طبیعی، کارکرد محوری، تزریق روشنایی از بدیهی ترین راهکارها و پیشنهادات در بازآفرینی فضاهای شهری بی دفاع میب اشند.
دفاتر تسهیل گری باید ضمن شناخت محیط با همراهی و حمایت گیری نمایندگان و ساکنین با استفاده از ابزارسازی و روشهای مشارکتی موثر به شناسایی فضاهای بی دفاع و واجد اولویت برنامه ریزی و طراحی بپردازند و در دستورکار برنامه های خود قرار دهند. در صورت برنامه ریزی و طراحی موثر این فضاها، بخش اعظمی از مشکلات کالبدی – اجتماعی محله حل خواهد شد، و درصورت تزریق فعالیت و کارکرد به فضا به رونق اقتصادی فضا نیز منجر میشود.
زهرا منتظری؛ کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری، دانشگاه هنر
- نویسنده : زهرا منتظری؛ کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری، دانشگاه هنر
