نوستالژی شهر تاریخی

شهر از همان آغاز تولد، مفهوم خود را در فلسفه و حکمت جستجو می کرد. از این رو در پس همه تجلیات کالبدی-فضایی و در بُن هر آنچه «ناکجاآباد» و «آرمانشهر» خوانده می شد، تفکرات متاثر از نحوه نگرش فلسفی به جهان و حکمت نهفته بود. اما شهر امروزی و مدرن بدون توجه به آن اندیشه های متعالی راه خویش را جدا کرده است. یعنی اندیشه و عمل از هم دوری گزیده اند. در مقابل آن شهر تاریخی، شهر امروزی، قارچ گونه، سست پایه، خودبه خودی، و یا طراحی شده بدون توجه به نیازهای ذاتی انسان ظهور کرده است.
همه ما در روزگار فعلی وقتی حتی به گذشته های نچندان دور در زندگی شهری فکر می کنیم یک نوع دلتنگی و حسرت به آنچه که وجود داشت در خود احساس می کنیم و یا وقتی از مکانهای تاریخی شهرها دیدن می کنیم حس کنجکاوی توام با لذت که ناشی از ارتباط روحی و معنوی با آن فضاهای متعالیست، به انسان دست می دهد. در حالی که در فضاهای مدرن شهرهای امروزی این احساس بودن در فضا و حس تعلق به مکان وجود ندارد.
از این رو سوالی که در اینجا مطرح می شود این است: چرا شهرهای تاریخی نسبت به شهرهای امروزی برای انسان معاصر جذاب هستند؟ یا به عبارت دیگر شهرهای تاریخی چه ویژگی هایی داشتند که شهرهای امروزی فاقد آنند؟
این یادداشت می خواهد با مقایسه خصوصیات شهرهای تاریخی با شهرهای امروزی ضمن پاسخ به سوال مطرح شده حلقه های مفقوده شهرسازی معاصر را برای تصمیم گیرندگان و سیاستگزاران شهری بازگو نماید.
ویژگی های شهر تاریخی نسبت به شهر امروزی
 شهر تاریخی اثری بود هنری. هر شهری مکتب شهرسازی خودش را داشت و شهری منحصر به فرد بود. اما در شهر امروزی هنر از شهر رخت بربسته و شهرسازی مدرن با کمک تکنولوژی و بتن و آهن می خواهد به تمامی نیازهای جسمی انسان پاسخ دهد، غافل از آن که انسان شهری نیازهای روحی، معنوی و اجتماعی نیز دارد که باید در فضاهای شهری به آن پاسخ داد.
 شهر تاریخی از یک کلیت و تمامیت منسجم برخوردار بود که تمامی اجزای آن حتی در کوچکترین جزء آن نیز نوعی پیوستگی و اتصال به آن کلیت شهری دیده می شد. اما در شهر امروزی برنامه ریزی شهری به هیچ وجه تلاشی در جهت آفرینش آن کلیت یکپارچه شهری انجام نمی دهد.
 نظم شهر نه بر مبنای نظم ماشینی و میکانیکی، بلکه نظمی بود ارگانیک. ارگانیسم بودن شهر تاریخی خاصیت رویندگی بدان می بخشید که توسعه های بعدی آن بر مبنای ریشه ها و تنه اصلی که وجود داشت، رشد خود را ادامه می داد. یعنی هر گونه رشد و گسترش بعدی از نهاد ساختاری ویژه و به نوعی از گذشته شهر متاثر می نمود. اما شهر امروزی ارتباط خود را با گذشته خود قطع کرده است. از این رو گسترش فیزیکی آن اقتباسی و بدون سخیت با گذشته شکل می گیرد. در مجموع شهر امروزی از کالبدی یکنواخت با دیگر شهرها و بی هویت رنج می برد.
 شهر تاریخی بیش از آنکه زائیده اقتصاد باشد، آمیزه ای از طبیعت و فرهنگ را در طراحی خود جلوه گر می نمود. در حالی که شهر امروزی با اقتصاد لیبرالی، طبیعت و فرهنگ را نادیده گرفته است.
 شهر تاریخی در معماری و کالبد خود به نیازهای اجتماعی، روحی و روانی ساکنان خود توجه می کرد. این موجب تقویت تعلقات اجتماعی و پیوند بین انسانها می شد. اما در شهر امروزی معماری وقت خود را به ساختمانهای منفرد اختصاص می دهد و طراحی شهری نیز درگیر حل مشکلات در سطوح عینی است. عدم توجه به نیازهای اجتماعی، هنر و معنا در شهر، استحکام اجتماعات شهری را دچار تزلزل می نماید.
 شهر در گذشته از تمرکز عملکردهای ضروری اجتماعی در یک بخش(District) شهری جلوگیری می کرد و آن موجب خصوصیت مقیاس انسانی به شهر بود یعنی هر بخش یا محله، در درون شهر، خود شهری بود نیمه مستقل که اکثر نیازهای ساکنان خود را پاسخگو بود. اما شهر امروزی برمبنای یکی از مهمترین اصول شهرسازی مدرن یعنی منطقه بندی عملکردی شهر را بر چهار عملکرد اصلی (سکونت، فعالیت، گذران اوقات فراغت و حمل ونقل) تقسیم می کند که هر بخش و منطقه ای مختص عملکرد خاصی شده است. این باعث ظهور جابجایی های عظیم شهروندان بین مناطق مختلف شهری شده است. پدیده ترافیک و ازدحام جمعیت در ساعات خاصی از شبانه روز در مناطق ویژه ای از شهر نمونه ای از این تقسیم بندی عملکردی شهرسازی مدرن است که انسان شهری را به لحاظ جسمی و روحی دچار فرسایش می کند.
 و در نهایت شهر تاریخی شهر انسانی بود یعنی بر مبنای نیازها و مقیاس انسانی طراحی می شد. اما شهر امروزی بر مبنای ابزارآلات و تکنولوژیهای پیشرفته جابجایی (مانند اتومبیل)طراحی می شود. این موجب قطع ارتباط انسان با نظم ارگانیک که دارای توازنی معقول بین نیازهای مختلف انسانی بود، شده است. حاصل این عدم توازن بی حوصلگی شهروندان، عدم ارتباط و تعامل با یکدیگر و ظهور جامعه ای گسسته است. یعنی شهر تاریخی به گفته لوئیز مامفورد نه برای تسهیل و حرکت اتومبیلها بلکه برای پرورش انسان و فرهنگ او بود. چیزی که در شهر امروزی کاملا نادیده گرفته شده است.
لازم است به این نکته توجه شود که منظور این یادداشت این نیست شهرسازی، امروزه دقیقا برگردد بهمان گذشته و پیشرفتهای علمی و فناوری روز نادیده گرفته شود، بلکه باید از جمله معروف پاتریک گدس اندیشمند بزرگ برنامه ریزی شهری درس گرفت که معتقد بود امروز گسترش و دگرگونی گذشته است نه تکرار آن. منظور گدس این است شهر امروزی برای توسعه آینده خود باید از تاریخ و ریشه های خود که در گذشته شهر است الهام بگیرد و هر بار با نوآوری خود، مانند برندهای معروف امروزی که سعی می کنند با حفظ اصالت خود، هر بار با ارائه محصولی جدید جهانیان را شگفت زده می کنند، به توسعه و تکامل خود ادامه دهد.
پیشنهادات
 ضرورت توجه به پژوهشهای تاریخی و الهام از آنها برای برنامه ریزی آتی شهر
 شناسایی ساختار اصلی یا استخوان بندی تاریخی شهر که می تواند مبنایی طراحی و کلیت و انسجام بخشی شهر برای توسعه های آتی باشد و نیز عناصر و سازهای تاریخی به عنوان نشانه در سیمای شهری می توانند به عنوان عامل هویت بخش شهری نقش ایفا کنند
 بازگشت به نظام محله بندی و به رسمیت شناختن محله و احیای هویت های از دست رفته.
 توزیع خدمات و نیازهای ضروری شهروندان بر مبنای نظام محله بندی و ضرورت دسترسی به آنها با پای پیاده
 حفظ آثار تاریخی با مرمت و احیا بر پایه همان ویژگی ها و هنر گذشته که باید با بها دادن به دانش آموختگان رشته های هنرو مرمت آثار تاریخی محقق شود
 نظارت مدیریت شهری نباید فقط به سازه و تراکم تعیین شده محدود باشد بلکه باید در طرحهای شهری ضوابط و مقرارتی بر نظارت بر منظر و سیمای شهری تعیین گردد و طراحی شهری نیز باید به دنبال کلیت و انجام ساختار شهری باشد.

✍ دکتر عطاءاله زرفشان
دکترای برنامه ریزی شهری و عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور

 برنامه ریزی و طراحی شهری بر مبنای انسان باشد نه بر مبنای خودرو
منابع مورد استفاده
– سلطان¬زاده، حسین(۱۳۹۰)، تاریخ مختصر شهر و شهرنشینی در ایران، انتشارات چهارطاق، چاپ اول
– شوای، فراسواز (۱۳۸۴)، شهرسازی تخیلات و واقعیات، ترجمه سید محسن حبیبی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم
– لینچ، کوین، سیمای شهر، ترجمه منوچهر مزینی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ۱۳۷۴
– یاراحمدی، امیر (۱۳۷۸)، بسوی شهرسازی انسانگرا، شرکت پردازشو برنامه ریزی شهری، چاپ اول