فضای سبز شهری بر لبه تیغ بحران آب

با افزایش روز افزون جمعیت و گسترش زندگی شهری و زندگی آپارتمان نشینی و با صنعتی شدن و نزدیک شدن مراکز صنعتی به شهرها و مهاجرت معکوس افراد از مراکز تولید به مصرف (روستاها به شهرها) نیاز به گسترش فضای سبز به عنوان ریه های تنفس شهری یک امر ضروری است. از طرفی مهمترین محدودیت توسعه فضای سبز در اکثر شهرهای ایران تامین منابع آبی بوده که ممکن است در آینده نزدیک در تقابل با آب شرب قرار گیرد.

بر اساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس تا سه سال دیگر نیمی از جمعیت ایران در معرض تنش آب شرب قرار می گیرند. این گزارش می افزاید که با فرض رشد جمعیت شهری کشور تحت پوشش شبکه آب شرب به حدود ۲/۶۳ میلیون نفر در سال ۱۴۰۰ می رسد. از طرفی تامین هوای سالم در کنار تامین آب شرب در جهت داشتن محیط زیست شهری سالم امری اجتناب ناپذیر است. در حال حاضر سهم آب فضای سبز در شهر مشهد تقریبا معادل ۱۰ تا ۱۵ درصد آب شرب می باشد که پیش بینی می شود که در شرایط بحران منابع آبی حفظ و نگهداری فضای سبز بر لبه تیغ قرار گیرد.

از آنجائیکه درآینده تامین آب شرب برای کلان شهرهای واقع در مناطق خشک و نیمه خشک کشور ممکن است با بحران مواجه شود، احتمال ممنوع و یا محدود شدن برداشت آب از چاه های محدوده شهری جهت تامین آب فضای سبز بیشتر خواهد شد. بنابراین با توجه به تبعات اجتماعی کمبود آب شرب یا جیره بندی آن، منابع آب پایدار در تملک شهرداریها بسیار شکننده خواهد بود که هشدار بزرگی برای مدیران فضای سبز شهری بشمار رفته و هر لحظه ممکن است از سوی سازمان آب منطقه ای محدود و یا ممنوع اعلام شود. خوشبختانه در حال حاضر پیش بینی استفاده از پساب تصفیه شده شهری جهت آبیاری فضای سبز در دستور کار این شهرها قرار گرفته که نیازمند توسعه بیشتر و توجه فنی و علمی می باشد.

در حال حاضر متوسط سرانه فضای سبز جهانی ۳۰ و متوسط سرانه سبز در ایران کمتر از ۱۲ متر مربع است. تعیین سرانه سبز تا حد زیادی بستگی به شرایط بیوکلیماتیک شهرها داشته و بر اساس استاندارهای جهانی ممکن است برای شهرهای آلوده تا ۵۰ متر مربع پیش بینی شود. همچنین شاخص تعیین شده از سوی محیط زیست سازمان ملل متحد سرانه سبز مناسب بین ۲۰ تا ۲۵ متر مربع برای هر نفر عنوان شده است.

در طی یک دهه اخیر سرانه سبز بر اساس فضای سبز در اختیار سازمان پارکها در برخی از کلان شهرهای ایران ازقبیل تهران، اصفهان و مشهد حدود ۱۵ متر مربع گزارش شده که افزایش آنها از میانگین کشوری بدلیل مشکلات آلودگی هوا و کنترل بهتر شرایط زیست محیطی در سطح شهرها بوده که هنوز از استانداردهای جهانی کمتر می باشد.

از طرفی مهمترین محدودیتها در توسعه فضای سبز شهری برغم نیاز به غیر از مباحث تملک، تامین آب پایدار برای حفظ و نگهداری فضاهای سبز می باشد. در حال حاضر با توجه به محدود بودن منابع آبی کشور به ویژه استانهایی که با کمبود آب و افت شدید آبهای زیرزمینی مواجه هستند حفظ و نگهداری فضای سبز موجود بایستی در اولویت های کاری قرار گیرد. چمن در فضای سبز ضرورت وجود عنصر سبز گیاه در شهرها برای پایداری جامعه و ایجاد توازن اکولوژیکی و زیست محیطی نکته ای دور از نظر نیست و گسترش فضاهای سبز ضرورتی بسیار اجتناب ناپذیر می باشد.

تمامی کارشناسان فضای سبز معتقدند که هیچ گیاهی مانند چمن نمی تواند زیبایی و شادابی برای یک سایت سبز را ایجاد کند. چمن از گیاهان پوششی بوده که در ایجاد زیبایی ظاهری،کاهش آلاینده های محیطی، جذب اشعه مادون قرمز (UV)،کمک به تأمین اکسیژن و تعدیل آب و هوا و کاهش آثار جزایر گرمایی در شهرها، جلوگیری از گرد و غبار، افزایش فعالیت میکرو ارگانیسم های خاک، افزایش نفوذ پذیری خاک، افزایش کیفیت آب سفره های زیر زمینی وکاهش آلودگی های روحی و روانی در انسان نقش بسزایی دارد (گرین و بیرد ۱۹۹۴، توروگن ۱۹۹۹). امروزه ذهنیت بیشتر مردم این است که چمن بیشترین نیاز آبی را در بین گیاهان در فضای سبز دارا می باشد.

اگر چه که مدیریت نگهداری فعلی به این موضوع دامن می زند ولی راهکارهایی وجود دارد که بجای پاک کردن صورت مسئله (کاهش سطح فضای سبز به ویژه چمن) بدنبال حل آن باشیم. از موارد دیگر که بر مشکلات افزوده این است که تا به امروز جهت چمن کاری از لوکس ترین چمن های کاملا وارداتی (با ترکیب بالای لولیوم) با هزینه نگهداری بالا استفاده شده است. عمده مشکلات چمن های رایج نیاز آبی بالا، هزینه های نگهداری زیاد (آبیاری های مکرر در فصل گرما و تکرار دفعات چمن زنی با کمترین ارتفاع از سطح زمین و توسعه ریشه کم)، عدم تحمل به خشکی و سرما و پائین بودن کیفیت ظاهری در فصول پائیز و زمستان می باشد. میزان آب مصرفی در چمن بستگی به پنج عامل آب و هوا، نوع خاک و غنی سازی آن، نوع گونه چمن و تراکم کاشت و ارتفاع چمن زنی دارد که تماما نیازمند توجه کارشناسی است که متاسفانه کمتر مورد توجه قرار گرفته و تا گاها دو برابر مصرف آب را افزایش داده است. در حال حاضر گونه های چمن متحمل به کم آبی در مشهد و اصفهان در حال استفاده است که می تواند تا بیش از ۵۰ درصد آب مورد نیاز چمن را کاهش دهد.

بنابر این مدیریت فضای سبز شهری با توجه به بحران منابع آبی در کشور و ضرورت توجه به توسعه فضای سبز با استفاده بهینه از منابع آبی، خاکی و گونه های گیاهی مناسب و سازگار در هر استان، امری اجتناب ناپذیر است. تحقق این موضوع نیازمند یک امر مشارکتی و القای یک نگاه و استراتژی جدید است و می تواند به ترسیم یک مثلث نجات منجر شود.

در این مثلث یک ضلع آن شهرداری و مدیریت خدمات و محیط زیست شهری و سازمان پارکها و فضای سبز بعنوان متولی اصلی و برنامه ریز شهری بوده و ضلع دیگر آن بدنه کارشناسی شامل استادان، پژوهشگران، دانشجویان تحصیلات تکمیلی و شرکت های دانش بنیان مرتبط با فضای سبز با ایده های نو از مراکز دانشگاهی وپژوهشی و ضلع دیگر وجود پیمانکاران تخصصی منطبق با شرایط اقلیمی و محدودیت منابع بعنوان متولیان خط مقدم عملیات اجرایی در عرصه فضای سبز است.

در ادامه بطوراجمال وظایف هر گروه جهت داشتن فضای سبز پویا و پایدار فارغ از محدودیت منابع مبتنی بر محوریت علم و دانش و منطبق بر شرایط اقلیمی بیان می گردد.

♦️الف) وظایف حوزه مدیریت خدمات و محیط زیست شهری و سازمان پارکها و فضای سبز

🍃- توجه به توسعه فضای سبز با توجه به محدودیت منابع مالی و آب و خاک با جهت دهی عملکرد اقتصادی پارکها و فضای سبز به ویژه در توسعه پارکهای حاشیه شهر که از آلودگی محیطی کمتری برخوردار هستند. بعنوان مثال ایجاد فضای جذاب با توسعه باغات متراکم از درختان مثمر و غیر مثمر و مزارع تولید سبزیجات سالم با استفاده از آبیاری تحت فشار سطحی و زیر سطحی، این نگاه می تواند سبب درآمد زایی، فقر زدایی و اشتغال در حواشی شهرها شود. همچنین می توان ضمن توسعه فضای سبز و مزایای آن از منابع آب و خاک استفاده بیشتری کرد بعمل آورد.

🍃- تغییر الگوی کاشت در پارکها و فضای سبز از انواع یکنواخت رایج که عمدتا غیر بومی و پرنیاز هستند به سمت گونه های بومی کم نهاده به ویژه کم نیاز به آب با توجه به شرایط اقلیمی در هر استان از آنجائیکه اقلیم متنوع ایران قطعا پاسخگوی نیاز گیاهی مناطق مختلف در رابطه با گیاهان پوششی از قبیل چمن، درختان و درختچه ها و برخی از گیاهان دارویی مناسب فضای سبز می باشد.

🍃- توجه ویژه به میزان مصرف آب در فضای سبز و ثبت دقیق روزانه آن و کنترل مصرف توسط پیمانکاران و اعمال تعرفه های تشویق و جریمه در رابطه با برنامه الگوی مصرف

🍃- برنامه ریزی در جهت پایداری تامین آب جهت مصرف در فضای سبز با تبدیل آبهای ناپایدار (استفاده از چاههای سطح شهر) به منابع آبی پایدار (استفاده از پساب ها و توسعه تصفیه خانه ها که خوشبختانه نگاه ویژه ای در این رابطه در کلان شهرها دیده می شود)

🍃- نگاه ویژه به جمع آوری آبهای سطحی در سطح معابر و کانالها اولا به منظور جلوگیری از ایجاد خسارت در بارانهای سیل آسا در شهر ثانیا ذخیره آب برای فصول خشک و بدون بارندگی. بعنوان مثال با توجه به متوسط بارش در شهر مشهد (۲۲۰ میلیمتر در سال) اگر ۳۰ تا ۴۰ درصد بارش در طول سال معادل ۷۰ تا ۸۰ میلیمتر باران جمع آوری شود کل نیاز فعلی آب فضای سبز شهر مشهد را پاسخگو است.

🌱در این راستا می توان از هدایت آب باران به سمت مخازن نگهداری استفاده کرد. متاسفانه در حال حاضر هیچ استفاده ای از این روان آبهای سطحی نشده و از شهر مشهد خارج شده و سر از کشور ترکمنستان در می آورد ولی اکنون احداث سد شورچه توسط سازمان آب منطقه ای خراسان رضوی جهت ذخیره سازی روان آبها در دست اجراست.

🍃- بخشی از هزینه های احداث و نگهداری فضای سبز سالانه شهرها برای امر تحقیق و توسعه در راستای پایداری فضای سبز و کاهش هزینه های آن در نظر گرفته شود. این بودجه که می تواند حدود ۵۰ میلیارد ریال در یال باشد تحت نظارت کمیته تخصصی مدیریت شده تا ایده های نو و فناور به دور از مسیر بورکراسی های اداری شهرداری جامع عمل بپوشد.

🍃- توسعه آبیاری زیر سطحی بجای بارانی در راستای کاهش تبخیر آب به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک و افزایش بهره وری آب تا ۸۰ درصد، این موضوع از نظر تاثیرات اجتماعی و نگاه مردم در راستای کاهش مصرف آب هم می تواند کارساز باشد.

🍃- استفاده از مشاورین علمی در کمیته های تخصصی خدمات شهری در راستای برنامه ریزی جهت افزایش بهره وری و کاهش هزینه های نگهداری و مدیریت منابع آبی

برنامه ریزی آموزش و تربیت ناظرین تخصصی در پروژه های احداث و نگهداری فضای سبز منطبق بر کاهش مصرف آب

🍃- اعلام نیازهای پژوهش های کاربردی به مراکز دانشگاهی و پژوهشی کشور و عقد قرارداد با آنها و اجرای پایلوتهای
پژوهشی در راستای افزایش بهره وری و نیازهای روزمره در رابطه با استفاده از سوپر جاذب ها، راهکارههای توسعه ریشه در گیاهان مختلف، توسعه سیستمهای آبیاری زیر سطحی، استفاده از مواد کاهش دهنده تبخیر و تعرق در گیاهان فضای سبز، مدیریت نگهداری چمن، شناسایی و تولید گونه های بومی کم آب طلب مناسب در فضای سبز شهری.

♦️ب) وظایف گروه کارشناسی (محوریت علم و دانش)

🍃- تاسیس انجمن علمی در پاسخگویی به نیازهای خدمات و محیط زیست شهری شهری با هدف تعریف پروژه های علمی کاربردی، اجرای پیلوتهای اجرایی و ارائه دوره های آموزش تخصصی در سطوح تکنسینی، کارشناسی و پیمانکاران.

🍃- هدایت پروژه های دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه ها و اجرای پروژه های مراکز تحقیقاتی منطبق بر نیازهای اعلام شده از سوی معاونت خدمات و محیط زیست شهری

🍃- ورود شرکتهای دانش بنیان در زمینه توسعه فناوری و ارائه ایده های جدید در فضای سبز و اجرای پروژه های پایلوت در جهت اهداف تعریف شده

🍃- تربیت پیمانکاران تخصصی در زمینه احداث و نگهداری فضای سبز با هدف کاهش هزینه ها و افزایش بهره وری در شرایط بحرانهای خشکی و خشکسالی

♦️ج) وظایف گروه پیمانکاران و مجریان
– توجه ویژه به چگونگی مصرف آب در فضای سبز و ثبت روزانه آن در طول فصل رشد

🍃- استفاده از نیروهای متخصص در پروژه های احداث و نگهداری فضای سبز
– ارتقای سطح علمی کاربردی تمامی نیروهای تحت امر

🍃- دقت نظر در استفاده بهینه از منابع آبی در اختیار و توجه به اقدامات جریمه ای در مصارف بیشتر از حد مجاز و یا تشویق در مصارف کمتر از آن،امید است با همفکری و همدلی و مدیریت صحیح مسئولین و مشارکت بخشهای علمی و اجرایی کشور بتوانیم فضای سبز شهری را از بحرانهای کم آبی و تهدیدات آن نجات داده و شاهد روزی نباشیم که مجبور شویم بین آب شرب و آب برای نگهداری فضای سبز یک کدام را انتخاب کنیم.