سکونت گاه های غیر رسمی از ریودوژانیرو تا سنندج
سکونت گاه های غیر رسمی از ریودوژانیرو تا سنندج

سکونت های غیر رسمی: زندگی شبه شهری بدون حداقل های زندگی شهری در دنیای اقتصاد محور امروز که روز به روز بر چند و چون شکاف اجتماعی افزوده می شود، سکونت گاه های غیر رسمی بخشی جدایی ناپذیر از توسعه و وجود شهرها شده است. واکاوی و درک مساله سکونت غیررسمی و ابعاد و روند […]

سکونت های غیر رسمی: زندگی شبه شهری بدون حداقل های زندگی شهری

در دنیای اقتصاد محور امروز که روز به روز بر چند و چون شکاف اجتماعی افزوده می شود، سکونت گاه های غیر رسمی بخشی جدایی ناپذیر از توسعه و وجود شهرها شده است. واکاوی و درک مساله سکونت غیررسمی و ابعاد و روند آن ساده نیست و از پیچیدگی های اقتصادی، اجتماعی و محیطی ویژه برخوردار است. برای نمونه  برای دریافت دگرگونی های محله های غیررسمی پژوهشگر نامور خانم “جانیس پرلمن” که استاد برجسته دانشگاه و کارشناس سکونت گاه های غیر رسمی است نزدیک به چهاردهه کوشش خود را به کار گرفته که در کتاب ارزشمند “چهاردهه زندگی بیمناک در فاولا” با  نوشتاری عمیق و زیبا منتشر شده است. او از روش تحقیق طولی استفاده نموده و برای گرد آوری مطالب و درک ژرف موضوع چند سال  را به زندگی در فاولاهای ریودوژانیرو گذرانده است و کار او نمونه ای است برای فهم درست و کارشناسی سکونت تهیدستان در یک جامعه فقرزده و دگرگونی های آن، بنابراین نمی توان به سادگی در مورد این موضوع مهم اظهار نظر قطعی نمود اما می توان اطمینان داشت که همه محققین و صاحب نظران این حوزه اتفاق نظر دارند که بوجود آمدن سکونت گاه های غیر رسمی با وضعیت اقتصادی شهر و پایه های توسعه منطقه ای رابطه مستقیمی دارد به طوری که هرچقدر وضعیت اقتصادی بدتر باشد شمار افرادی که در این محل ها زندگی می کنند به طور قابل توجهی افزایش می یابد که البته نمی توان اثر سایر عوامل مهم مانند تمرکز امکانات و مشاغل در شهرها و همچنین عدم توجه به تامین زیرساخت های روستاها و شهرهای کوچک و بسیاری عوامل دیگر را نیز نادیده گرفت.

با توجه به اهمیت موضوع، محققان “سکونت گاه های غیر رسمی” را به چندین دسته تقسیم بندی می کنند که یکی از دسته بندی های خوب توسط “دکتر کیومرث ایراندوست” استاد شهرسازی دانشگاه کردستان و مترجم کتاب “فاولا” در مقدمه این کتاب آمده است:

  • فاولا(Favela): سکونت گاه های غیر رسمی مرسوم در ریودوژانیرو برزیل که عموما به صورت زورآباد(آلونک های ساخته شده در زمین غصبی) و مسکن های نامتعارف(حلبی آباد) هستند و از حداقل امکانات بهداشتی، رفاهی زندگی شهری نیز بی بهره هستند و حتی از لحاظ امنیتی هم در سطح بسیار نامطلوبی قرار دارند.
  • لوتیامنتو(Loteamentos): سکونت گاه های واقع در زمین های کشاورزی یا بایر تفکیک شده و بدون خدمات مناسب شهری که در حاشیه شهرها شکل گرفته اند.
  • مجتمع(Conjunto): مجتمع های آپارتمانی ارزان که به دست دولت و در اراضی دولتی ساخته شده اند و به دلیل کمبود امکانات و فقر ساکنین نمی توان آنها را سکونت گاه کاملا رسمی بشمار آورد و نیمه رسمی به نظر می رسند.
  • مجموعه(Complex): شامل چند فاولا در کنار یکدیگر است.
  • گتو(Getto): محله های فقیر شهری که اکثر سکونت گاه های آن به صورت غیر رسمی و غیر مجاز ساخته شده اند و دارای حداقل امکانات زندگی شهری در سطحی نامطلوب هستند.

در مجموع هم برای سکونت های غیر رسمی در برزیل واژه اصلام(Slum) بکار می رود که البته به دلیل توهین آمیز بودن مفهوم آن، مخالفان جدی دارد. امروزه محققان خوشبین به پدیده سکونت غیر رسمی و حاشیه نشینی به دید یک فرصت می نگرند و ساکنین این نواحی را صاحبان مهارت و تجارب ارزشمند می دانند که حضورشان نیز برای حیات و توسعه شهرها لازم است و معتقد هستند دولت باید با برنامه ریزی مناسب، حداقل امکانات اولیه زندگی و اشتغال را برای بهبود زندگی این قشر فراهم نماید.

با تفکر در مفاهیم بیان شده می توان دریافت که شهر سنندج نیز همپای سایر شهرهای کشور و جهان از وجود سکونت گاه های غیر رسمی بی بهره نبوده و متاسفانه در آخرین مقایسه های نسبی وضعیت سکونت گاه های غیررسمی کشور، سنندج در این حوزه نیز همانند حوزه های آمار بیکاری و تورم در میان رتبه های برتر کشوری قرار دارد! و بر اساس آمار محققین دانشگاه کردستان حدود ۵۰ درصد جمعیت شهری سنندج در ۲۰ درصد سکونت گاه ها و محلات کمتر برخوردار شهر ساکن هستند.

درصورتی که بخواهیم سکونت گاه های غیر رسمی سنندج را در قالب تعاریف ذکر شده فوق دسته بندی نماییم، می توان گفت خوشبختانه سنندج دارای سکونت گاه نوع فاولا نبوده و سکونت گاه های غیر رسمی موجود بیشتر از نوع لوتیامنتو و گتو هستند که به نظر می رسد می توان آنها را به دو دسته کلی تقسیم بندی کرد:

  1. سکونت گاه های غیر رسمی داخل شهر که غالبا به عنوان ساخت و ساز غیر مجاز و در محلات کمتر برخوردار شهر گسترش یافته اند و اکثرا دارای مشکلات مختلف دسترسی استاندارد، عدم وجود فضاهای مورد نیاز استفاده ساکنین همچون فضای سبز و عدم استحکام ساختمان ها مواجه بوده و با توجه به توان شهرداری ها معمولا سطح پایینی از زیرساخت های اولیه ارتباطی، بهداشتی و … را دارا هستند مانند محلات نواحی شمالی و شمال غربی شهر و البته بصورت پراکنده در بسیاری از نقاط شهر.
  2. سکونت گاه هایی که پیرامون محدوده های قبلی شهر گسترش یافته علاوه بر مشکلاتی که در مورد سکونت گاه های داخل شهر گفته شد، معمولا از کمترین زیرساخت های اولیه نیز معمولا بی بهره یا کم بهره هستند چراکه در نقاطی ساخته شده اند که هیچ گونه پیش بینی و برنامه ریزی مناسبی برای سکونت در آن مناطق وجود نداشته و مسئولین و مدیران شهری فرصت یا توان برنامه ریزی ایجاد و توسعه زیر ساخت ها را در این سکونت گاه ها نداشته و ندارند که از آن جمله می توان به ناحیه منفصل شهری نایسر اشاره کرد که بر اساس آمار غیر رسمی تعداد ساکنین، یکی از بزرگترین سکونت گاه های غیر رسمی کشور با کمترین امکانات اولیه زندگی بشمار می رود و همچنین روستاهای نواحی شرقی سنندج که به شکل نگران کننده ای در حال رشد هستند.
شکل۱) توزیع سکونت گاه های غیر رسمی شهر سنندج. مرجع:مطالعات برنامه راهبردی عملیاتی شهر و شهرداری سنندج-دانشگاه کردستان

همان طور که در شکل ۱ هم مشاهده می شود اکثر سکونت گاه های غیر رسمی شهر سنندج در محدوده ای که به قول “دکتر کیومرث حبیبی” استاد شهرسازی دانشگاه کردستان به “هلال فقر” مرسوم است، شکل گرفته اند.


شکل۲) میزان برخورداری مناطق شهر سنندج. مرجع: مطالعات برنامه راهبردی عملیاتی شهر و شهرداری سنندج-دانشگاه کردستان

شکل ۲ هم نشان دهنده میزان برخورداری مناطق مختلف سنندج از توسعه یافتگی و زیرساخت های حداقلی را نشان می دهد که دسته بندی مناطق جنوبی شهر(بهاران) که طی دو دهه گذاشته ساخته شده و جزو بافت نوساز شهر به شمار می روند، در مناطق نیمه برخوردار شهر همانند “مجتمع(Conjunto)” های برزیل اثباتی بر ناکارآمدی دولت و سیاست های ناقص راه و شهرسازی در دخالت سودجویانه در شهر و گسترش فیزیکی آن بدون توجه به الزامات و تامین زیرساخت های لازم برای توسعه شهر است.

با توجه به کمبود زیرساخت ها و عدم فعالیت بهینه اقتصادی در اکثر روستاها و همچنین تمرکز همه امکانات در شهرها ما همواره شاهد مهاجرت از شهرهای کوچکتر و روستاها به سنندج بوده و هستیم و این مساله نیز ناگزیر بوده چراکه تا زمانی که رونق اقتصادی بیشتری در شهر نسبت به روستاها و شهرهای کوچکتر فراهم باشد این مهاجرت نیز ادامه دار خواهد بود و غالبا مهاجرین به شهر بزرگتر که توانایی اقتصادی – اجتماعی سکونت در مناطق شهری حداقل در بدو مهاجرت ندارند، حواشی شهر و سکونت گاه های غیر رسمی داخل شهر را به نقاط بیشتر برخوردار شهر ترجیح داده و فلسفه ایجاد بسیاری از سکونت گاه های غیر رسمی نیز همین مساله است و البته در کنار چنین مساله مهمی، نقش دلالان و مافیای خرید و فروش اراضی و ساخت و غیر مجاز را نیز همپای ناتوانی مسئولین در برخورد و برنامه ریزی مناسب نمی توان انکار کرد و به طور نمونه سالها قبل از انفجار جمعیتی در ناحیه منفصل شهری نایسر، متخصصین، صاحب نظران و دانشگاهیان نسبت به مشکلات پیش رو هشدار داده و مقالاتی نیز در این رابطه منتشر نموده بودند اما به هرترتیب عزمی جدی برای جلوگیری یا برنامه ریزی تامین زیرساخت های این ناحیه صورت نگرفته و حال شاهد یک سکونت گاه غیر رسمی بزرگ الحاق شده به شهر با امکاناتی کمتر از روستا و تراکم جمعیتی بسیار بالاتر از شهر هستیم که روز به روز هم به مشکلاتش افزوده شده و حتی اگر معادل کل بودجه شهرداری سنندج نیز در آنجا هزینه گردد باز نمی توان به استاندارد های حداقلی زندگی شهری دست پیدا کرد.

اقدامات مدیریت شهری برای کاهش مشکلات سکونت گاه های غیر رسمی

پرداختن به ساکنین سکونت گاه های غیر رسمی بسیار مهم تر و اثربخش تر از پرداختن به خود سکونت گاه هاست و امروزه در دنیا برای رفع مشکلات این مناطق، در کنار مطالعه و برنامه ریزی مکان و کالبد سکونت گاه های غیر رسمی به مطالعه و برنامه ریزی برای ساکنین این مناطق بیشتر می پردازند و بیشتر مطالعات جدید در حوزه سیاستهایی چون توانمندسازی و توسعه محله ای قرار می گیرند. درواقع هیچ مدیرشهری یا شهرسازی نمی تواند صرفا با دیدگاه عمرانی و بدون برنامه ریزی اجتماعی-اقتصادی مشکلات و مسائل پرتعداد سکونت گاه های غیر رسمی را مرتفع نماید.

اقدامات مدیریت شهری سنندج نیز تا کنون نشات گرفته از همان دیدگاه ناقص مکانی بوده و اقداماتی جهت بهبود وضعیت خیابان ها و معابر و زیرساخت های مختلف بهداشتی رفاهی صورت گرفته که نه تنها کافی نبوده بلکه می توان گفت همواره از رشد جمعیت ساکنین و تعداد سکونت گاه ها نیز عقب بوده و البته اقدامات شورای پنجم و مدیریت شهری فعلی در این سکونت گاه ها هرچند ناکافی اما به نسبت بیشتر و ریشه ای تر بوده که می توان علاوه به بهسازی و بهبود معابر و خیابان ها در نواحی منفصل شهری و جاده های دسترسی به این نواحی، به تدوین، تصویب و اجرایی نمودن “سازوکار صدور مجوز قانونی در اراضی قولنامه ای” اشاره کرد که مانع بزرگی را در مسیر ساخت و ساز قانونی رفع نموده و موجب شده بخشی از ساختمان های جدیدالاحداث از لحاظ فنی و قانونی وضعیت مطلوب تری داشته باشند و مدیریت شهری نیز فرصت ایجاد و گسترش زیرساخت های مورد نیاز را تاحدودی داشته باشد.

جمع بندی

همانطور که روز به روز از تعداد مشاغل رسمی و قانونی کاسته شده و بر تعداد مشاغل غیر رسمی و گاها غیر قانونی یا مضر افزوده می شود، با توجه به وضعیت اقتصادی نابسامان کشور و در ابعاد وسیع تری سنندج که فاقد زیرساخت های مناسب و کافی برای ایجاد رونق اقتصادی و کاهش بیکاری می باشد، به نظر افزایش روزافزون تعداد ساکنین سکونت گاه های غیر رسمی در داخل و اطراف شهر سنندج دور از انتظار نبوده و نیست. در مجموع عواملی مانند فقر، ضعف توسعه یافتگی منطقه ای، ناکارآمدی و ضعف قوانین و مقررات شهرسازی در پیوند با مهاجرت های چند دهه گذشته در شرایطی که نظام برنامه ریزی برای گروههای هدف و کم درآمد برنامه فراگیر و منسجمی نداشته، باعث گسترش چشمگیر اسکان غیررسمی در سنندج شده است.

مدیریت شهری با اطلاع از گسترش روزافزون تعداد ساکنین در این سکونت گاه ها می تواند با برنامه ریزی تامین مسکن ارزان و مناسب در شهرک های دارای امکانات مناسب در اطراف شهر، تا حد بسیار زیادی، افزایش سکونت گاه های غیر رسمی را در حومه شهر مهار نماید که البته همگی نیک می دانیم در حالیکه دولت قادر به تامین بودجه ی مناسب چنین اقدامی نیست شهرداری های کم درآمد دارای نیروی مازاد که از عهده هزینه های روزمره ارائه خدمات به شهروندان نیز بر نمی آیند نیز نخواهند توانست چنین اقدامی را عملی نمایندوتنها راه حل عملی بهبود زندگی ساکنین سکونت گاه های غیر رسمی، پذیرش واقعیت وجودی آنها و برنامه ریزی برای توانمندسازی و بهبود شرایط محیطی و فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی است.

همچنین ایجاد رونق اقتصادی که منجر به ایجاد فرصت های شغلی و درآمدی مناسب برای شهروندان می گردد نیز در کاهش یا حداقل توقف رشد ساکنین سکونت گاه های غیر رسمی اثر مستقیم و مناسبی خواهد داشت که در سنندج با توجه به عدم وجود زیرساخت های صنعتی مناسب، بهترین راه توسعه پایدار شهر و ایجاد رونق اقتصادی، توسعه صنعت گردشگری با توجه به پتانسیل های پرتعداد شهر با بهره گیری از ظرفیت سرمایه گذاران بخش خصوصی بوده و دیر یا زود باید به با تسهیل گری و توسعه فرهنگ سرمایه پذیری در میان شهروندان و ادارات و نهادهای متولی، به معنای واقعی فرش قرمز استقبال از سرمایه گذاران داخلی و خارجی را در شهر پهن نماییم و زمینه رونق و توسعه پایدار شهر را فراهم نماییم که البته نیازمند همت و تلاش جمعی همه ذینفعان است.

دولت، نهادها و ارگان های موثر در اداره شهر نیز به عنوان بهترین راهکار باقیمانده، علاوه بر تسهیلگری و فراهم کردن زمینه های توانمندسازی و بازآفرینی این محله ها در ابعاد مختلف، می توانند با استفاده بهینه و عام المنفعه از “اندک اراضی شهری باقیمانده تحت اختیار” در سنندج هزارتپه که اکثر زمین ها و تپه هایش در غفلت یا ناتوانی مدیران و متولیان ناکارآمد وقت، سالهاست مورد چپاول و غارت اقلیت رانت خواران و تعاونی های لابی دار و یا در بهترین حالت تعرض ادارات قرار گرفته است، در جهت توسعه و رونق اقتصادی شهر و بهبود وضعیت شهروندان و ساکنین سکونت های غیر رسمی شهر و پیرامون آن استفاده نماید و زمین های الحاقی جدید به شهر را نیز با در نظر گرفتن منفعت همگانی و با برنامه ریزی مناسب به شهر اضافه نماید تا شاهد افزایش نابسامانی ها و افزایش سکونت گاه های غیر رسمی پیرامون شهر نباشیم.

ارسطو گویلی کیلانه عضو هیئت علمی دانشگاه و شورای شهر سنندج