شهرهای تاریخی و فرهنگی، به مثابه نماد تمدن گذشته می باشند که با سیمایی متنوع، داستان تکامل تدریجی بشر را نقالی می کنند. ذوق هنری مردمانی که در آجر به آجر خانه های یک شهر در گذر زمات تجلی یافته بود در مقابله با هجوم بی وقفه تکنولوژی، صنعت و مدرنیته تنها توانست آیین مرمت را به عنوان سنتی دیرینه حفظ کند. این روند و نگاه مرمتی با فراز و فرودی تا اواخر دوران قاجار ادامه داشت که ناگاه با حضور مدرنیسم پیامدهای جبران ناپذیری به شاکله اصلی بافت های سنتی بیشتر شهرهای ایران وارد شد. مداخلاتی که منجر به تخریب بخشی از کالبد هویت ساز شهری گردید. این تقابل ایجاد شده بین مدرنیته و سنت به واسطه گسستن پیوند تاریخی، نابسامانی ها و ناهنجاریهایی را به دنبال داشته است. اتفاقی که با هوشمندی بسیاری در پاریس، سن پطرزبورگ و بسیاری دیگر از شهرهای دنیا نیافتاده است و بافت تاریخی و هویتی در دل بافت مدرن شهر جلوه ای بی نظیر دارد.
همان زمان که گذر هایمان جایشان را با تقاطع های سیمانی عوض کرد فرهنگ و سنن به مرور رنگ باخت. و سنگ فرش های خیابان های پر خاطره شهری با آسفالت های بی جان در حقیقت رفته رفته معنا و روح را از شهر به عنوان یک موجود زنده گرفتند.
در میان شهرهای زیبا و تاریخی ایران، شهر مشهد نیز مستثنی نبوده به گونه ای که هم اکنون عدم توازن ساختار فضایی در شهر مشهود است. البته علیرغم تخریب بسیاری از آثار تاریخی در محدوده مرکزی شهر در نتیجه دخالتهای مقطعی و موردی، هنوز هم می توان ردپای گذر زمان را در خلوت کوچه های پر پیچ و خم محلات قدیمی این شهر جستجو کرد.
پیدایش شهر مشهد به دهه هفت هجری قمری باز می گردد. هسته اولیه آن محدوده سناباد و نوقان بوده که با سکونت شیعیان در جوار مرقد منور امام هشتم (ع) از قرن سوم هجری قمری و مهاجرت اهالی طوس به مرور انسجام و شکل گرفته است.
روند شکل گیری بافت و کالبد شهر مشهد در گذر زمان و مکان از سال ۲۰۲ تا سال ۱۳۹۹ بیانگر سیر تاریخی و فرهنگی شهری در یک دوره ۱۲۰۰ ساله می باشد. نمادی عینی از فرهنگ و اقتصاد مردم یک شهر ، روایتی از بافت فشرده و پر پیچ و خم قدیمی تا شطرنجی های دوران معاصر. ازخانه های اندرونی وبیرونی به ساختمان ها و برج های بلند و نامتوازن در بافت حرم و تبدیل میدان ها به چهارراه ها.
بافت قدیمی و کهن شهرها بواسطه قدمت و موقعیت مکانی که عموما در هسته مرکزی شهر بوده، بازار اصلی شهر را شکل می دادن و درواقع بستر شکل گیری تعاملات اجتماعی شهروندان بوده اند.
به دلیل ویژگی های یاد شده این بافت دارای ارزش و جایگاه منحصر به فردی در ساختار فضایی و کارکردی شهر است. توجه به بافت های ارزشمند تاریخی موضوعی جدی و محوری در مدیریت شهری بوده به گونه ای که سازمانها و ارگانهای ذیربط در تلاش برای ساماندهی آنها بوده اند. اما نگاه موزه ای که تا کنون به این عناصرتاریخی بوده سبب احیا و مرمت خانه های تاریخی به صورت مستقل شده که تنها به توسعه و یا حفاظت محدود شده است. به گونه ای که با زندگی مردم و شهر فاصله گرفته و نتوانسته عملکردی در خور معنای خود داشته باشد. این برخورد یک سویه ، خود معضالت جدیدی را نیز به بافت های کهن شهری تحمیل نموده است.
بافت تاریخی شهر مشهد همانطور که پیشتر مطرح شد دارای عناصر ارزشمندی است. وجود اماکن ثبت شده به همراه گذرها و چهارسوق هایی با ارزش تاریخی گواه این مطلب است.
به واسطه همان نگاه موزه ای در دوره های قبل به صورت موردی برخی از این عناصر به صورت پررنگ تر در سطح شهر معرفی شده است. بناهایی به یادگاراز دوران های تلخ و شیرین گذشته
در میان انبوه ساختمان‌های بلند و سر‌به‌فلک کشیده اطراف خیابان امام خمینی مشهد، ساختمان دوطبقه ملک جا خوش کرده است. دیوار‌به‌دیوار این بنای قدیمی، ساختمان‌های مدرن و تازه‌ساز وجود دارند که تضاد بیشتری را بین معماری مدرن و معماری دوره قاجار به نمایش می‌گذارند. قدم به داخل این بنا که می‌گذارید؛ فضای آن همچون حبابی شما را در بر می‌گیرد و غرق در آرامش این خانه خواهید شد.
آن طرف تر با قدم زدن در خیابان شهید نواب صفوی به خانه داروغه می رسید.
خانه ای تاریخی در راسته‌ی حوض مسگران، در کوچه‌ای به همین نام یعنی داروغه.
این خانه که به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده، در اواخر دوران قاجار و به دستور یوسف خان هراتی، داروغه‌ی مشهد احداث شد. عمارتی با کاشی‌های هفت‌رنگ، تزیینات چوبی و تندیس‌های گچی …
هنوز غرق در حال و هوای خانه داروغه هستید که سر درب خانه توکلی با آن آجرکاریها و کاشی های کاریهای ظریفش شما را به خود می خواند. وجود کتیبه‌هایی در بالای ستون‌های آجری و مزین شدن آنها به دو آیه شریفه «انا فتحنا لک فتحا مبینا» و «و ان یکاد»، زیبایی نمای ساختمان را دوچندان کرده و جلوه‌ای ویژه به آن بخشیده است.
با ورود به خانه توکلی با حوضچه‌ای زیبا در وسط حیاط روبه‌رو خواهید شد و بی‌شک درختان تنومندی که در باغچه آن کاشته شده است توجه شما را جلب می‌کند. وقتی‌که به‌سوی خانه حرکت کنید این ستون‌ها و ایوان گچ‌بری و آجرکاری خانه است که شما را مجذوب خود می‌کند.
بی‌شک بازدید از خانه‌های تاریخی مشهد هرکدام برگی از تاریخ را برایمان ورق می زنند اما مداخله در بافتهای کهن شهری قبل از هر چیز نیاز به تغییر نگرش در برنامه ریزی و طراحی دارد چرا که میراثی است گرانبها که ضمن حفاظت از آنها می توان به جریان فرهنگی و گردشگری شهر نیز پرداخت.
شهرداری مشهد در دوره جدید، نسبت به این بافت تاریخی رویکردی متفاوت داشته و با ادبیات بازآفرینی در تلاش است تا در جهت تقویت هویت مشهد قدیم گام بردارد.
در همین راستا سازمان بازآفرینی فضاهای شهری شهرداری مشهد اقدام به راه اندازی دفاتر توسعه محله در دو محله تاریخی و مهم سرشور و جنت کرده است تا با تسهیلگری بتواند در حفظ و احیا این محلات موثر باشد و در این مسیر، گذاری را از حوزه توجه صرف به کالبد به عرصه تأکید بر ملاحظات اجتماعی،اقتصادی،فرهنگی و هنری تجربه کرده اند.
بازار سرشور در قدیم و در دوره صفوی در راه کاروانان و زائران بسیاری بوده است و دارای حمام هایی بوده است که در قدیم هیئت های عزاداری که به مشهد می آمدند قبل از زیارت بتوانند در آنها استحمام کنند. زائران در آنها غبار سفر زدوده وبرای عرض ارادت به ساحت امام وتقرب به درگاه الهی آماده می شدند و بعد با لباسی پاک و آراسته به زیارت حرم مطهر مشرف می شدند. سرشور به تنهایی بیش از ۱۰۰ نقطه ارزشمند هویتی محلی دارد از حمام های تاریخی، خانه ها ی بزرگان شهر مشهد نظیر محمد تقی بهار شاعر پر آوازه مشهدی ، و راسته بازارهای مشاغل سنتی و مرسوم مشهد تا مساجد و حسینه های تاریخی را در دل خود جای داده است .با توجه به نزدیکی این محله به حرم مطهر امام رضا (ع) و این که این بازار هم چنان البته با رونقی کمتر از گذشته به حیات خود ادامه می دهد بازآفرینی این بافت از اهمیت بالایی برخوردار است.
باز آفرینی که در ماه های گذشته شتاب بیشتری گرفته است . حضور پررنگ تیم های نخبگانی و تشکیل کمیته های احیا بافت ارزشمند و بازدیدهای مردمی بصورت گروهی و در قالب تورهای گردشگری شهری از آینده روشنی سخن می گوید.
بازآفرینی شهری در نفس خود نو شدن و روزآمد شدن را بدنبال دارد و این نو شدن در این محدوده های به تجدید حیات و زیست اجتماعی بافت برمی گردد. پروژه های تسهیلگری اقداماتی است که به منظور کسب اعتماد اهالی محله و با توجه به نیاز جامعه محلی توسط دفاتر توسعه محله و با مشارکت مردم تعریف می گردد.
نگاهی متفاوت به جلب مشارکت جامعه محلی، با خلق و ایجاد پیوند بین جاذبه های فرهنگی که از ارتقاء تعاملات فرهنگی منطبق بر استخوان بندی اصلی قدیمی شهر شکل می گیرد. این نگاه در واقع یکی از ایده های بازآفرینی فرهنگ مبنا است. در این رویکرد فرهنگ به عنوان یکی از سرمایه های اصلی شهر شناخته شده است.
در گام بعدی با تعامل با مالکین بناهای ارزشمند و دارای ویژگی های هویتی سعی در باز زنده سازی گذرها و معابر دارد تا شور زندگی با خلق عملکردهای متناسب با این فضاها در این محلات جاری شود.
شهرداری مشهد در اقدامی بدیع و ماندگار ، بسته های تشویقی حمایت از مرمت و احیای بافت های تاریخی شهر مشهد را با حمایت شورای پنجم شهر مشهد تدوین و تصویب کرده است تا علاوه بر بهره مندی از ظرفیت های اجتماعی و فرهنگی این محلات بتواند در مسیر توسعه گردشگری در بافتهای ارزشمند تاریخی گام بردارد.تا با حمایت خود از احیاء بافت تاریخی و سند هویتی شهر بتواند از مداخلات مخرب جلوگیری کند و با احیای گذرها و دالان ها و ساباط و پیشه های به ارث مانده از روزگار دور و نزدیک هویت این شهر را زنده نگه دارد.
حفاظت از میراث بومی در جهت اعتلای نقش فرهنگی بازآفرینی شهری در محیط اجتماعی، اهمیت بسیار بالایی دارد. شهرداری با ایجاد مراکز فرهنگی و برگزاری رویدادهای شهری به عنوان نیروی محرکه بازآفرینی شهری در بافتهای تاریخی مشهد می کوشد تا احساس تعلق و مشارکت شهروندان را در این محدوده ها افزایش دهد.
در کنار این اقدامات، فعالیت هایی همچون قدم زدن های نخبگانی و مردم نگری ، کیفیت پویایی مکانهای شهری موفق را رقم می زنند.
ما حصل این اقدامات و برنامه ریزی ، پیوندی ظریف بین محورها و عناصر تاریخی و کارکردهای مهم کنونی ایجاد می کند و از استقرار اتفاقی عناصر در ساختار فضایی شهر جلوگیری می کند .
با این نگاه و رویکرد امید است که در آینده با رونقی مضاعف در محدوده های تاریخی پیوستی از فضا و فعالیتهای اجتماعی را در بستری تاریخی و درراستای حفظ و تقویت هویت و معنای اصلی شهر شاهد باشیم.
آینور فاروقی/ کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری
منتشر شده در شماره ۱۲۵ ماهنامه سرزمین من
